Мемарыяльны комплекс

Калісьці за кожным домам быў сад. Гудзелі няўрымслівыя пчолы. У страду звінелі навостраныя косы і ракаталі трактары. Для чалавека, закаханага ў родныя мясціны, усё гэта было цудоўнай музыкай.

Ах, Дальва, Дальва!.. Якая ты была прыгожая са сваімі ўтульнымі хаткамі, якія выстраіліся па абодва бакі вуліцы... Жылі тут мірныя людзі, руплівыя працаўнікі — беларусы, якія любілі сваю сялянскую працу. Людзі, твары якіх былі абпаленыя сонцам і маразамі. Людзі, закаханыя ў свае палі і лясы. Яны гадавалі хлеб і лён, былі добрымі жывёлаводамі. Выхоўвалі дзяцей. Умелі і добра павесяліцца.

Але грымнула вайна, і змоўклі вясёлыя песні, сталі суровымі твары людзей. На фронт пайшлі ўсе маладыя мужчыны. Яны ішлі з гарачым жаданнем разбіць тых, хто парушыў мірны спакой нашага народа. Яны сыходзілі, не трывожачыся за лёсы блізкіх людзей. Бо да фронту было вельмі далёка. Ніхто нават не лічыў, што вайна можа прыйсці і ў гэтыя лясныя мясцiны.

Але ў першых чыслах ліпеня Дальва апынулася ў нямецкім тыле. Фашысцкія захопнікі з першых дзён акупацыі Беларусі прыступілі да ажыццяўлення распрацаваных імі жахлівых планаў масавага знішчэння беларускіх людзей.

Сотні вёсак змяталіся з твару зямлі, насельніцтва нішчылася ці зганялася ў лагеры смерці і фашысцкае рабства ў Германію.

Масавае знішчэнне беларускіх людзей з прымяненнем нечуваных жахлівых і зверскіх форм знішчэння вялося пад маркай барацьбы з партызанамі.

Фашысцкія захопнікі разглядалі партызанскі рух як зручную нагоду для планамернага ажыццяўлення злачынных планаў "абязлюжвання" беларускіх земляў. "Партызанская вайна, — заявіў Гітлер на нарадзе 16 ліпеня 1941г. — дае нам магчымасць нішчыць усё, што паўстае супраць нас".

Да вызвалення Беларусі заставаліся лічаныя месяцы. Імкнучыся засцерагчы тылы, гітлераўцы вырашылі правесці супраць партызан і мірных жыхароў буйную карную аперацыю пад назвай "Баклан". Па сваім размаху аперацыя была нашмат буйней, чым ранейшыя і ў асноўным праводзілася сіламі рэзерваў другога эшалона групы войска "Цэнтр". У ёй удзельнічалі вайсковыя дывізіі, часткі ваеннай паліцыі і авіяцыя.

Карная экспедыцыя набліжалася да Дальвы..."

Гнуліся дзверы пад людскім напорам, але яны не паддаваліся... Я не ведаю як, але маёй маці з малодшым братам Валодзям удалося вырвацца з агню. Аўтаматная чарга карнікаў разбіла іх тут жа, недалёка ад палаючага дома. Некаторыя хлапчукі спрабавалі выбрацца праз дах, але фашысты стралялі па іх з аўтаматаў, і дзеці падалі ў полымя

Расправіўшыся з мірнымі жыхарамі, каты падпалілі вёску з двух бакоў.

Гарэла Дальва...

У полымі пажару загінулі 44 чалавекі: 29 дзяцей, 13 жанчын і 2 мужчын. Старэйшаму з загінуўшых, майму дзеду Купрыяну было восемдзесят гадоў. А самаму малодшаму — Косцю Кухаронку — каля двух. З 29 дзяцей спалены 17 дзяўчынак і 12 хлопчыкаў. З іх 19 не было яшчэ і 10 гадоў. Самым распаўсюджаным у Дальве было прозвішча Гiрыловiч. Яго насілі 17 пакараных. Разам з дальвінцамі былі спалены хлопчык і дзяўчынка з іншых вёсак. Гэта Юзік Грынь з Дзедзяловічаў, які дапамагаў сваячцы Ганне Акуліч па гаспадарцы, і Оля Фальковіч з Вязаўшчыны, яна напярэдадні, у нядзелю, прыйшла ў госці да Настассі Кухаронак.

Пазбегнуць страшнай долі мне дапамог выпадак. На свiтанку маці падняла мяне з ложка: "Iдзі-ка, сынок, падмяні бацьку, хай ён паснедае, а ты папасі каня". Я ішоў за маці і ўсё азіраўся на вёску. Тады і падумаць не мог, што бачу гэтыя мірныя дамы, тонучыя ў зеляніне садоў, у апошні раз. Сваю хату я пазнаваў адусюль, як бы далёка ні адышоў. Пазнаваў па высокай грушы, што стаяла побач з дваром. Такой высокай і разважнай грушы ні ў каго з вяскоўцаў не было.

Вось і бацька на лужку. Побач пасецца конь. Убачыў нас бацька, падняўся насустрач, рукой ускудлаціў мае валасы і сказаў: "Праз гадзіну прыгоніш каня".

Маці пайшла са мной, каб потым з бацькам пайсці ў лясны лагер, які быў недалёка ад гэтага месца. Яна хацела злавіць там курэй, каб зарэзаць на мяса. Але бацька ўгаварыў яе не хадзіць у лясны лагер, і яны адправіліся ў вёску. Тады я не ведаў, што назаўжды развітваюся з бацькамі...

Яны ішлі, а за імі цягнуўся зялёны след, — значыць, дажджу сёння не будзе. Верная прыкмета — ёсць раса, значыць, дзень будзе цёплым і сонечным.

Я лёг пад бярозай і доўга ўглядаўся ў неба. Прыемна вось так, ляжаць на спіне і глядзець уверх. Аблокі, здаецца, нерухома стаяць на месцы. Не, усё ж плывуць на ўсход. Калі пільна глядзець паміж тоўстымі галінамі, адразу відаць, што плывуць, хоць зусім павольна. Лежачы я пачуў, як пачуўся выбух, затым аўтаматная чарга рэзкім рэхам пракацілася праз лужок. Ускочыўшы на ногі, я зірнуў у бок Дальвы і замер: над вёскай уставаў велізарны чорны слуп дыму, я схапіў пінжак і кінуўся да каня. Ён кінуўся ўбок, відаць спалохаўшыся маёй паспешлівасці. А калі злавіў яго, не мог прыхапкам адкрыць жалезнае пута. Кінуўся бегам да Дальвы. Падняўся на пагорак і спыніўся: гарэла крайняя хата, у якой жыла сям'я Васіля Кухаронка. Я, нічога не разумеючы, глядзеў на падпаленую хату, потым пабег да свайго двара. На бягу ўбачыў, што гарыць і дом Кастусі Бутвілоўскай, які стаяў на другім канцы вёскі. Потым успыхнулі і іншыя. Я бачыў, як карнікі садзіліся ў машыны, але пабег да свайго двара. Хата яшчэ не была ахоплена агнём. Праз расчыненыя насцеж дзверы крыкнуў:

"Мама!"

Цішыня... Нікаго... На стале — лыжкі, прыкрытая ручніком гарбушка хлеба.

"Тата!" І зноў маўчанне...

"Косця! Жэня! Валодзя!"

Ніхто не адгукнуўся. Толькі вецер прабягаў па хаце, кружыў пух з падранай падушкі. Я падаўся назад.

Іскрыстыя доўгія языкі полымя ўздымаліся ўгору, бушавалі, скакалі дзікі танец над вёскай. Палалі ўжо шэсць хат, адрыны, пабудовы. Азірнуўся — усюды дым і агонь... Кінуўся да дома Васіля Кухаронка.

Бурыліся сцены, раскочваліся велізарныя галавешкі. Мяне абдала гарам і яшчэ нейкім незразумелым пахам. Недалёка ад дома, у агародзе ляжала фуражка з чорнага вельвету. Я падняў яе і ўбачыў гузік, прышыты сіняй ніткай. Гэта была фуражка майго бацькі, а потым у двары я ўбачыў жанчыну і дзіцяці, толькі чорных-чорных...

У маёй памяці да гэтага часу жах таго страшнага чэрвеньскага дня, чорнага панядзелка, калі Дальва памірала, памірала пакутліва, цяжка... Гэты жах не даваў мне спыніцца і гнаў цяпер з вёскі...

"Гэй!" — крыкнуў я з усіх сіл, але з горла вырваўся нейкі хрып. — Ну, што ж, я ж... — неяк крадком, я падышоў да зямлянкі. Конь гэтак жа асцярожна ступаючы, ішоў следам. І раптам я адхіснуўся. У зямлянцы нешта бразнула, і на парозе паказаўся... кот.

"Васька, Васька", — зашаптаў я. Кот, падняўшы пухнаты хвост, кінуўся да мяне. Гэта была яшчэ адна, акрамя каня, жывая істота з нашай Дальвы. Больш нікога...

Дзень і ноч гарэла Дальва, дымілася галавешкамі, паблісквала чырвонымі вуголлямі ў гарачым попеле.

Яшчэ і назаўтра, і на дзясяты дзень над астылым папялішчам стаяў густы цяжкі пах. Ветрам яго даносіла да блізкіх і далёкіх вёсак. Не даваў дыхаць гэты пах смерці і гора.

Дзесяць дзён і начэй ляжалі пад адкрытым небам абгарэлыя трупы і косткі. Ішоў дождж, пякло сонца. Не было каму хаваць... Хай даруюць мёртвыя жывых: не маглі яны ў тых жудасных умовах выканаць свой хрысціянскі абавязак, калі акупанты пад націскам Чырвонай Арміі пакідалі беларускую зямлю і ішлі праз спаленую Дальву на захад.

Толькі праз дзесяць дзён, 29 чэрвеня, у другой палове дня, з'явіліся нашы чырвоназорныя танкі. З навакольных вёсак Рубяжына, Астравы, Станавішчы, Крутыя Горы, Раўнядзь, Шашкі на месца трагедыі прыйшлі жыхары, а таксама партызаны, каб пахаваць астанкі спаленых дальвінцаў.

Напярэдадні прайшоў дождж, размыў страшнае папялішча. Недалёка ад дома, дзе былі спалены мае землякі, выкапалі брацкую магілу. Людзі асцярожна расцягвалі чорныя галавешкі, знаходзілі пад імі і прыносілі, у велізарную драўляную скрыню тых, каго звалі дальвiнцамi. Трупы знайшлі і ў склепе пад хатай Васіля. Пазнавалі іх не па тварах, а па рэштках адзення, абутку. Наверх у драўляную скрыню паклалі абвугленых, чорных-чорных маю маці і брата. На вяроўцы скрыню апусцілі ў жоўтую яму.

Жанчыны плакалі, старыя скамянела стаялі побач. Тройчы ўдарыў залп. Тройчы рэхам адазваўся лес. Не адгукнулася толькі Дальва. Яе ўжо не было на свеце... У мяне ў галаве забілі, завухалi цяжкія звоны. І чорная зямля, і чорныя трупы вакол чорнага пажарышча пайшлі хуткім кругам — усё хутчэй, хутчэй...

Мяне падхапілі пад рукі жанчыны, не далі ўпасці, плачучы і галосячы павялі ад гэтага страшнага месца. З кім жа я застануся, хто мне дапаможа ў жыцці, што будзе далей? Не хацелася верыць, што больш ніколі не ўбачу родных, сяброў, з якімі марылі пра будучыню, чакалі светлага дня Перамогі...