Мемарыяльны комплекс

У 1569 Жыгімонт Аўгуст за выдатную руплівую службу і выдатныя подзвігі ўзвёў Васіля Тышкевіча ў спадчынную графскую годнасць з прысваеннем яму і яго нашчадкам права карыстацца гэтым тытулам, ужываць герб Ляліва і распаўсюджваць гэты тытул на маёнтак Лагойск.

Лагойск на некалькі стагоддзяў стаў рэзідэнцыяй графаў Тышкевічаў, старадаўняга шляхецкага роду Тышкевічаў, які даў беларускай зямлі цэлую плеяду палкаводцаў і дыпламатаў, палітыкаў і навукоўцаў.

У сярэдзіне XVI стагоддзя Хатынь налічвала 13 "службаў". У тыя часы "служба" складалася з 2-3 і больш "дымоў".

Асноўным відам дзейнасці былі паляванне, бортніцтва, здабыча воску. Сяляне здавалі ўладальнікам зямлі даніну — 20 пудоў мёду і неслі грашовую павіннасць.

"Крывавы патоп" сярэдзіны XVIІІ стагоддзя быў спусташальным. Ад маёнтка Хатынь застаўся ўсяго толькі адзін "дым".

Паводле звестак 1763 года Хатынь уваходзіла ў парафію грэка-каталіцкай (уніяцкай) царквы Святога Мікалая Лагойскага дэканата.

Пасля другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793 г.) разам з землямі Мінскага ваяводства ВКЛ у склад Расійскай імперыі ўвайшла і Хатынь.

У канцы XVIІІ стагоддзя ў Хатыні была пабудавана драўляная грэка-каталіцкая царква Нараджэння Дзевы Марыі. Храм асвяцілі 6 лістапада 1794 года. Пасля ліквідацыі ў 1839 годзе ўніі і пераводу грэка-каталікоў у праваслаўе ў Хатыні знаходзілася царква Раства Багародзіцы. Сярод вернікаў налічвалася 25 мужчын і 25 жанчын.

3D-мадэль царквы Раства Багародзіцы (канец XVIII стагоддзя)

Побач з царквой стаяла званіца на чатырох слупах, пакрытая дранкай, з трыма званамі вагой 50, 30 і 23 фунта (адпаведна 22,7, 13,6 і 10,4 кг) і старадаўнія могілкі. І цяпер захоўваюцца каменныя надмагіллі XVI-XVIІ ст. з ледзь адрознымі надпісамі, прысадзістыя крыжы з адтулінамі (відавочна зробленыя з адслужыўшых свой век жорнаў), некалькі магіл ахвяр трагедыі 22 сакавіка 1943 года, адзінкавыя пасляваенныя пахаванні.

Каменныя надмагіллі XVI-XVII стст.

У 1816 годзе колькасць сялян у вёсцы складала 63 чалавекі (32 мужчыны і 31 жанчына). 23 верасня 1842 года ў Хатыні налічвалася 35 сялян мужчынскага полу і 34 — жаночага. У выкупным акце сялянамі зямлі з Лагойскага маёнтка ў 1864 годзе ў вёсцы Хатынь налічвалася 7 двароў (сялянскіх гаспадарак). У дакументах згадваюцца наступныя прозвішчы — Баранаўскія, Жалабковічы, Юрцэвічы, Мірановічы. У ХІХ стагоддзі ў вёсцы жыло больш за 120 чалавек. Спіс за 1909 год дае інфармацыю, што ў вёсцы жылі 87 чалавек. У перыяд правядзення калектывізацыі, у 1935 годзе жыхары вёскі Хатынь далучыліся да калгаса "Чырвоная зорка".

22 сакавіка 1943 года падчас карнай аперацыі вёска Хатынь была спалена гітлераўцамі разам з усімі яе жыхарамі.

Ні адзін дарослы не змог застацца незаўважаным. Толькі траім дзецям – Валодзю Яскевічу, яго сястры Соні Яскевіч і Сашу Жалабковічу ўдалося схавацца ад гітлераўцаў. Калі ўсе жыхары вёскі былі ў гумне, фашысты запёрлі дзверы, аблажылі будыніну саломай, аблілі бензінам і падпалілі. Драўлянае гумно імгненна загарэлася. У дыме задыхаліся і плакалі дзеці. Дарослыя спрабавалі ратаваць іх. Пад націскам дзесяткаў чалавечых цел не вытрымалі і ўпалі дзверы. У ахопленым агнём адзенні, апанаваныя жахам, людзі кінуліся бегчы, але тых, хто вырываўся з полымя, фашысты расстрэльвалі з аўтаматаў і кулямётаў. Загінулі 149 чалавек, з іх 75 дзяцей да 16— гадовага ўзросту. Вёска была разрабавана і спалена.

Дзве дзяўчыны — Марыя Федаровіч і Юлія Клімовіч – цудам змаглі выбрацца з палаючага гумна і дапаўзці да леса. Абгарэлых, ледзь жывых, іх падабралі жыхары вёскі Хварасцені Каменскага сельсавета. Але і гэта вёска хутка была спалена фашыстамі і абедзве дзяўчыны загінулі.

Жывымі засталіся толькі двое дзяцей – сямігадовы Віктар Жалабковіч і дванаццацігадовы Антон Бараноўскі. Разам з іншымі з палаючага гумна выбегла і Ганна Жалабковіч. Яна моцна трымала за руку сямігадовага сына Віцю. Смяротна параненая жанчына, падаючы, прыкрыла сына сабою. Дзіця з прастрэленай рукой праляжала пад трупам маці да адыходу карнікаў з вёскі. Антон Бараноўскі быў паранены ў нагу разрыўной куляй. Гітлераўцы палічылі яго мёртвым.

Абгарэлых, параненых дзяцей падабралі і выхадзілі жыхары суседніх вёсак. Пасля вайны хлопчыкі выхоўваліся ў дзіцячым доме ў г. п. Плешчаніцы

Адзіны дарослы сведка хатынскай трагедыі — 56-гадовы вясковы каваль Іосіф Камінскі, абгарэлы, паранены, апрытомнеў позна ноччу, калі фашыстаў ужо не было ў вёсцы. Яму давялося перажыць яшчэ адзін цяжкі ўдар: сярод трупаў аднавяскоўцаў ён знайшоў свайго параненага сына. Хлопчык быў смяротна паранены ў жывот, атрымаў моцныя апёкі. Ён памёр на руках у бацькі.

Гэты трагічны момант з жыцця Іосіфа Камінскага пакладзены ў аснову стварэння адзінай скульптуры мемарыяльнага комплексу “Хатынь” – «Няскораны чалавек».

Трагедыя Хатыні – адзін з тысяч фактаў, што сведчаць аб мэтанакіраванай палітыцы генацыду ў адносінах да насельніцтва Беларусі, якую фашысты ажыццяўлялі на працягу ўсяго перыяда акупацыі. Сотні такіх трагедый адбыліся за тры гады акупацыі (1941 – 1944) на беларускай зямлі.

Для рэалізацыі гэтага плана ў рэйху было створана спецыяльнае міністэрства па пытаннях усходніх тэрыторый на чале з А. Розенбергам. Згодна з планам, захопленыя тэрыторыі беларускай зямлі падлягалі германскай каланізацыі і анямечванню. Прадугледжвалася 75% беларусаў фізічна знішчыць ці выселіць. Прыкладна 25% - анямечыць і ператварыць у рабоў. Пры гэтым яўрэйскае і цыганскае насельніцтва чакала поўнае знішчэнне.

План "Ост" дапаўнялі іншыя сакрэтныя дакументы: "Інструкцыя аб асаблівых абласцях да дырэктывы № 21", "Аб ваеннай падсуднасці ў раёне "Барбароса" і аб асаблівых паўнамоцтвах войскаў", "Дванаццаць запаведзяў паводзін немцаў на ўсходзе і іх абыходжанне з рускімі" і інш.

Першым чынам нацысцкі "новы парадак" засноўваўся на палітыцы генацыду. Само паняцце генацыд вызначана ў "Канвенцыі аб папярэджанні злачынства генацыду і пакаранні за яго". У дадзенай Канвенцыі пад генацыдам разумеюцца наступныя дзеянні, якія здзяйсняюцца з намерам знішчыць, поўнасцю або часткова, якую-небудзь нацыянальную, этнічную, расавую або рэлігійную групу.

У Беларусі практычна ў кожным раёне дзейнічала цэлая сістэма канцэнтрацыйных лагераў з філіяламі і аддзяленнямі. Усяго было створана не менш за 578 месцаў прымусовага ўтрымання.

Пад маркай знішчэння партызанскіх фармаванняў на тэрыторыі акупаванай Беларусі праводзіліся карныя аперацыі, падчас якіх знішчаліся вёскі разам з мірнымі жыхарамі. На тэрыторыі Беларусі было праведзена не менш за 187 такіх акцый.

Ужо ў першыя тыдні і месяцы вайны акупанты правялі масавае знішчэнне вёсак, часта разам з мірным насельніцтвам. Першая карная акцыя пад кодавай назвай "Прыпяцкія балоты" адбылася яшчэ ў ліпені-жніўні 1941 года, у выніку якой было спалена 34 вёскі. Населеныя пункты Брэсцкай і Пінскай абласцей былі ператвораны ў папялішчы.

Ужо з восені 1943 года правядзенне тактыкі "выпаленай зямлі" прыняло найболей шырокія маштабы. Асабліва жорсткімі мерамі суправаджаліся аперацыі карнікаў у Віцебскай, Мінскай і Магілёўскай абласцях. У выніку адной з такіх карных аперацый і была знішчана беларуская вёска Хатынь, усё насельніцтва якой, у тым ліку старыя, жанчыны і дзяцi, нават самых маленькія, было спалена гітлераўцамі.

Вынікам палітыкі генацыду і "выпаленай зямлі" сталі масавыя забойствы, катаванні ваеннапалонных і мірных грамадзян, гвалтоўны згон насельніцтва на прымусовыя работы ў Германiю, разбурэнне гарадоў і сёлаў. З беларускай зямлі зніклі цэлыя населеныя пункты, а маштаб страт насельніцтва ў выніку генацыду быў катастрафічны. Так скончылася трагедыя, якая забрала не менш як 3 000 000 чалавек, якія сталі нявіннымі ахвярамі нацысцкага рэжыму.

У мэтах сацыяльнай і гістарычнай справядлівасці, устаранення белых плям гісторыі, умацавання канстытуцыйнага ладу і нацыянальнай бяспекі ў красавіку 2021 года Генеральнай пракуратурай Рэспублікі Беларусь была ўзбуджаная крымінальная справа па арт. 127 КК Рэспублікі Беларусь па факце генацыду насельніцтва Беларусі ў гады Вялікай Айчыннай вайны і пасляваенны перыяд. 5 студзеня 2022 года прыняты Закон "Аб генацыдзе беларускага народа". Мэты расследавання ўключаюць збор доказаў, якія пацвярджаюць маштаб трагедыі, устанаўленне ўсіх фактаў злачынных дзеянняў карнікаў, прыцягненне да адказнасці нацысцкіх злачынцаў і іх памагатых. Падчас расследаванняў былі дапытаны тысячы пацярпелых і сведкаў, устаноўлены новыя факты знішчэння населеных пунктаў. Так, пацверджана знішчэнне не менш як 12 348 сёл і вёсак (да ўзбуджэння крымінальнай справы гэтая лічба складала 9 200). З іх 288 вёсак цалкам паўтарылі лёс Хатыні (замест раней вядомых 186).

Матэрыялы расследавання крымінальнай справы размешчаны на сайце Генеральнай пракуратуры Рэспублікі Беларусь.